Si ni an bagay tout moun ka palé, za palé, ké palé ankò lontan, sé zafè majorasion 40% salè sé fonksionnè-a. Majorasion taa, ka ba tout moun ti bouton. Sé dabò pou yonn sé fonksionnè-a ki ka touché'y la, pas yo pè pèdi'y. Apré, sé sa ki pa ka touché'y la, pas yo anvi ni'y, é anfen Léta pas i pòkò pé touvé an manniè pou tiré pwa taa ki asou konsians-li a.
Si ni an bagay tout moun ka palé, za palé, ké palé ankò lontan, sé zafè majorasion 40% salè sé fonksionnè-a. Majorasion taa, ka ba tout moun ti bouton. Sé dabò pou yonn sé fonksionnè-a ki ka touché'y la, pas yo pè pèdi'y. Apré, sé sa ki pa ka touché'y la, pas yo anvi ni'y, é anfen Léta pas i pòkò pé touvé an manniè pou tiré pwa taa ki asou konsians-li a.
Si ni an bagay ka montré manniè lavi ka alé douvan, sé tan travay. An koumansman, nou té esklav, pa té ni patwon sé té met, i té ka fè moun travay san rété lannuit kon jou, kon i lé, la i lé, lè i lé, yo té a dispozision'y,
Éleksion tala montré manniè moun sanfouté di votman. Poutan sé lanné man tann plis moun voyé pié kont politisien. Yo té ni an lokazion pou chanjé sa, men yo té simié rété bò kay. Trant pou san moun selman alé voté. Éleksion apré éleksion nonb votan ka désann, é si sa kontinié konsa, nan lé pwochen éleksion sé sé kandida-a selman ké rété pou alé voté. La nou ka alé épi sa? Fok touvé an solision.
Adan ti péyi Matinik nou an, senkant twa moun ka prézanté kò yo pou éleksion dépité li 10 ek 17 jwen pwochen. Pli jenn-lan ni venndé lanné, pli vié-a ni swasantdouz lanné. Lè man ka wè balan moun ka goumen pou trapé an ti pos dépité, man blijé pozé mwen kèsion. Kisa yo ka alé chèché adan kalté lélékou (situation inextricable) tala? Dépi dé simenn, man ka kouté yo, é sel bagay man ritienn sé ki yo tout ka di, Matinik an fon tou-a é sé yo yonn ké pé tiré'y la. Man té ka atann yo di nou ki kod yo ké pran pou tiré nou la, men sa man tann lan pa satisfè mwen. Man tann yo tout di konsa yo lé alé Lasanblé Nasional pou fè lwa, pou kontwolé gouvelman ek pou lévé konmision anket lè an bagay pé ké alé. Pies pa lé di sa ki an fon tjè yo. Kidonk, dapré sa man ka konprann, yo anvi pran plas lot-la toubannman pou fè menm bagay-la ki'y. Alò éti chanjman-an ké yé?
"Woch an dlo pa konnet doulè woch an soley". Larékot fini wouvè, é tout moun za lé téré lizin Galion san sonjé chonmaj yo ké mété adan tibren fanmi La Trasé.
Lè'w ka pran laj fout ou ka fè bétiz. Lot jou-a, yo fè di mwen man té ni an bon kanmarad ki té kouché Lopital Laména bien malad. Avan Bazil sé ni mové lidé pasé chèché'y, man di fok mwen alé wè'y.
Lot jou-a, man alé an vizit lakay doktez-zié mwen. Padan nou la ka bokanté, i mandé mwen ki manniè man ka otjipé tan mwen dépi man pati laritret. Man di'y konsa sé lankanpann man ka rété, alò man adan jaden lè bonmaten pou fè kò-a swé é lapré-midi man asou òdinatè ka matjé pou fè tet-la travay. Man pofité pou montré'y ek pwopozé’y dènié liv man matjé « Barbara, es ou ka sonjé?». Sé té dènié bagay pou man té fè ! Madanm-lan tonbé asou mwen kon an sio dlo, pou zafè kréyol yo fè rantré lékol. Sé konsi i té ni sa asou tjè'y é té ka atann an lokazion pou ladjé'y. Pou’y kréyol-la sé an bagay ki initil, ki pa ka sèvi ayen. Sé timanmay lékol-la, yo la pou yo aprann fransé, anglé, panyol, alman, é pitet menm aprann chinwa atjelman... men kréyol non, yo pa bizwen sa, yo za sa palé'y, sé sifi.
Ni an poveb kréyol ka di « dèmen sé an kouyon », men, dapré sa man ka tann, dapré sa man ka li, dapré sa man ka wè, si ni an kouyon sé pa dèmen pou chèché'y. Okontrè, dèmen ké mennen ban nou an brital chanjman ki za koumansé boulvèsayé lavi nou. Ké ni plis chanboulman dan lé ven lanné ka vini ki dan lé twasan lanné ki pasé...Kisa ka atann nou dèmen?
Prèmié fwa man mété pié mwen Lisé Chèlchè sé té pou pasé lekzamen lantré an siziem, man té ni wonzan, sé té prèmié fwa man té ka désann Fodfwans. Initil di di manniè man té koutja.
Vakans-lan fini, sé jou taa sé larantré lékol. Kon chak lanné, asiz anba véranda kay mwen Lamonnzi, toupré an lékol, man ka gadé ki manniè tousa ka pasé. Lè man wè sa man ka wè a, man sonjé pawol lé natif-natal té di mwen asou manniè larantré té ka pasé avan, an tan yo menm té timanmay.
Chak lanné an mwa juiyé a, sé toujou menm dézagréman-an bòd-lanmè : sagas, sagas toupatou, sagas ki paré pou angloupé sé plaj Matinik-la. Adan komin Dianman ek Marigo konba-a koumansé bonnè: rato, pel, machin tousa viré sòti dewò, ouvriyé minisipal ka pòté mannev pou nétwayé, pou astitjé sé plaj-la. Lanné taa yo désidé pran douvan avan douvan pran yo, pou tiré tout sagas avan yo sé paré koumansé pouri épi santi. Men yo té lé soutou pwopté sé plaj-la pou sé touris-la wè bel péyi.
« Mésié, man ka fè an ti mouyé a dizè jòdi a. » sé kon sa kanmarad té ka envité konpè yo pou manjé an ti tranpaj. Vakans té koumansé, sézon tranpaj té wouvè é envitasion té ka tonbé.
Lanné pasé, kouran mwa janvié a, dis jounalis lantoun an tab touvé lanmò yo. Landimen, sé twa polisié ki té ka fè travay yo kon tou lé jou ki ped lavi yo. Anpami yo té ni an ti moun bò kay nou: Clarissa. Dé jou apré, sé kat moun san gran flafla ki té ka fè ti kous yo kon tou lé jou ki touvé an lanmò brital. Pèsonn pa té jenmen wè sa. Men ayen pa té fini, yonn-dé mwa apré, an mwa novanm lan, menm biten, menm bagay, sé pasé santrant moun kou taa ki mò anba bal ki ka pati an tout sans. Épi mi-anvwala, lanné tala, sa viré koumansé, jou 14 juiyé 2016, an sel moun abò an kanmiyon, tjwé 84 ti maléré ki té alé gadé lafet. Pou bout, jòdi 26 juiyé 2016, sé an labé yo tjwé, an moun travay-li sé enmen ek endé pwochen'y, dlo vréman dépasé farin. Sé pa té an aksidan, sé té an masak.
Lè’w vié fout sa red, ou ka mennen ti lavi’w toudous-koulous épi britalman, san ou rimatjé ayen, ou ka santi an bagay chanjé. Sa ou té ka fè adan inè’d tan, ou ka pran dézè’d tan pou fè’y. Lè ou ka maché ou ka wè tout moun ka pasé douvan’w, ou pòkò asiz douvan la télé ki sonmey za ka chayé’w. Pa palé, lè’w ka kondwi loto lannuit, tout limiè ka vèglé’w.