Accueil
Aimé CESAIRE
Frantz FANON
Paulette NARDAL
René MENIL
Edouard GLISSANT
Suzanne CESAIRE
Jean BERNABE
Guy CABORT MASSON
Vincent PLACOLY
Derek WALCOTT
Price MARS
Jacques ROUMAIN
Guy TIROLIEN
Jacques-Stephen ALEXIS
Sonny RUPAIRE
Georges GRATIANT
Marie VIEUX-CHAUVET
Léon-Gontran DAMAS
Firmin ANTENOR
Edouard Jacques MAUNICK
Saint-John PERSE
Maximilien LAROCHE
Aude-Emmanuelle HOAREAU
Georges MAUVOIS
Marcel MANVILLE
Daniel HONORE
Alain ANSELIN
Jacques COURSIL
Matjé pou bokanté…

Listwa jounal kréyol Grif an tè, 2èm mòso

Georges-Henri Léotin
Listwa jounal kréyol Grif  an tè, 2èm mòso

PALÉ  ÉPI  MATJÉ

  Sé sé  prèmié liméwo Grif an tè a ki  vann asé  bien. Apré, bagay la vini red. Pouki rézon ? Asiré, té ni pliziè rézon, men man ké éséyé di dé ti mo asou dé bagay lianné épi lanng lan menm (ékriti, vokabilè…)  ki fè Grif an tè pa genyen konba’y toutafètman.  Pa an sans éti kréyol pa té an bon zouti pou sé moun an bokanté épi vansé, men an sans éti serten manniè ékri épi  serten manniè palé (chwèzi tel mo, tel èsprésion pasé anlot…) sa té ka blotjé moun, fòsé moun, mété vonvon an tet yo, pété tet yo…

  Nou ké pran 2 lèkzanp asou  sé kèsion tala. Adan primié liméwo Grif an tè a (liméwo zéro), té ni 2 gran tit :

1) La Volga : mi sé sa lidé nou

2) Antan Wobè : « Avan pian, mouch té sa viv » !

  Sé 2 fraz tala, lè ou ékri’y an kréyol, pèsonn pa ka ni pies tjak pou li’y. Espésialman, G.A.T. té matjé pian kon an fransé (dapré diksionnè fransé Robert sé té ké an mo sòti adan an lanng endien Brésil). Antouka tout moun konpwann lamenm. Noté ki  lòrtograf  GEREC 1 té ké ékri’y épi an « y » : pyan, aloski GEREC 2 (2001)té ké ékri pian …kon G.A.T. té fè’y an 1977.

Men sa ki vini fet, an mizi jounal la té ka chwézi an manniè matjé lwen ta fransé a (an bagay nou pé konpwann tou…), sa fè sé moun an té anbarasé épi anlo « w » épi anlo « y » ki té ka fòsé yo (san menm palé di sa nou té kriyé « igrèk tikté » an « y » épi an tréma asou’y, éti  GEREC té pwopozé pou an  son ou ka touvé dan «tjè », « tjok », « tjak », « djok », « djouk », tousakonsa….

 

AN « KRÉYOL DRAGON »

Sé an madanm o marché ki touvé an pawol pou di lanmanniè ékriti Grif an tè a, pou anpil moun, sé té an batmanman : madanm lan té di : « an kréyol dragon ! » (dragon sé an bet éti pèsonn pa abitié épi’y, pou ensidi pèsonn pa jenmen wè’y, épi an menm tan sé an bet méchan, an mons  ki sòti pèsonn  pa  sav koté.

  Jean Bernabé té ka palé an tan an (lézanné 70/80…) di « déviance maximale », kivédi falé kréyol té mété koy doubout douvan fransé a, épi ékriti’y ki ta’y, épi falé tou, lè ou pé, chwèzi mo kréyol la ki pli lwen fransé a : kontel, ant « sonjé » épi « chonjé », pran « chonjé » ki pli lwen fransé a. (Menm bagay pou pwason / pwéson ; woma / wonma ; kong / konng ;  chabon /chèbon ; latjuizin / latjizin ; djel /djol ; tanmaren / tomaren ; chien/chen ; chèché / chaché ;  malfétè / malfentè ; (fè moun) chié / (fè moun ) ché ; nan / dan [français : dans] ; mé/men [français  mais] ; twouvé/touvé ; papié/papiyé…..

Nou pé pa di larel tala (= « déviance maximale », chwézi sa ki pli lwen fransé a) té an mové bagay, si nou gadé nésésité pou kréyol la, ki za ka pran bon tibren mo adan fransé a, montré i pa an variété fransé, men an lanng diféran, épi manniè woulé’y, épi kanman’y ki ta’y.

Men falé té ni, pou soutni jounal la, an gwo travay alfabétizasion, an travay éti G.A.T. té fè tou, men pa sifizanman.

Kréyol dragon an, sé pa té selman an manniè ékri, sé té mo, manniè palé lèpli lwen posib di fransé a. Kontel tit an artik éti nou té ka di :

« Annou chaché chouboulé sa yo anchouké an fonfonn kabech nou »

(fr. : Cherchons à nous débarrasser de tout ce qu’on a enraciné au fond de nos têtes)

An bel fraz kréyol épi an bel kadans (menm si « chouboulé » sé an mo fransé). An bel fraz, an bel lidé, sa ka sanm Fanon lè i ka palé di konstrui an Nonm nef (Nonm an sans moun an jénéral). Malérèzman, sé an fraz, anlo moun ki sé  tousel douvan’y, pa té  blijé sa li’y lamenm. Ek pwoblem ékriti a, sé ki pli souvan ki rarman, ou sel-a-sel douvan’y, ou pa toujou ka ni akoté’w an moun pou kléré’w !

  Pou bout an manniè pli pozitif, nou ké di lèspérians Grif an tè a pèmet kanmenm bokantaj lidé épi konésans, épi i lésé an bel tras, nou pé di  an trézò, menmsi malérèzman sé an trézò ki jòdijou simen tibren adwèt-agòch : la Bibliyotek Chèlchè pa ni tout sé liméwo a, an ni dé moun ki ni an serten nonm, men, otan ki nou  sav, pa ni, atè Matnik, an koté éti ou sé pé ni anba lanmen’w tout kolèksion Grif an tè a, dépi primié-primié liméwo a,  jik dènié a….sof pétet lakay tjek kolèksionnè…

                                  Georges-Henri  LÉOTIN (nan Rabouraj 2019, Trinité)

Connexion utilisateur

CAPTCHA
Cette question sert à vérifier si vous êtes un visiteur humain afin d'éviter les soumissions automatisées spam.