Aksel Sandemose té on gran makyè ki fèt Dannmak an 1899. I viv Nòvèj épannan dézyèm lagyè-la, i réfijyé-y Lasyèd, mé i mò Dannmak an 1965. An
lanné 1933, i ékri on liv an nòvéjyen : En flyktning krysser sitt spor. An syédwasé : En flykting korsar sitt spår. An fwansé : Un fugitif croise ses traces. É ankréyòl : On mawon ka dépasé tras ay. “, kivédi an konprinézon an mwen kitoujou ka pwan méyè-la, ki lè-w pa pwofèt an péyi a-w é ou mèwè, fo-w touvé-wé lè-w touvé-w, fò-w kwazé-w é dépasé-w-menm, si-w vépa yo foukan é lèspwia-w. Sa rèd mé fo pa pèd fil a-w ! Liv lasa kon bib ki aji é toujou ka aji ajékonasi konpòtasyon a tout Èskandinav : Lasyèd, Nòvèj é Dannmak.

“On mawon ka dépasé tras ay” planté on lalwa yo ka kriyé “Jante lagen. Lalwa
a Janté“ ki pousé an tèt a toutmoun an Èskandinavi, pas´ i ka vini osi dè rèlijyonpwotèstan a yo. On kwayandiz ki konmensé épi on révolisyonè Martin Luter, onmwann Ogistin aleman fèt an 1483 ki té ka gawoulé dé biten : pape katolik-la élégoyisité. Roman-la ka rakonté larèl a on ti-komin tris kon fès a moun mò yo kakriyé Janté, ki swadizan paka èkzisté, mé la tout´ moun ka woukonèt yo. Dépi onSyédwa jénérasyon an mwen santi i ay two lwen, i ka di-w “Sé fòt a lalwa aJanté.”
Lasyèd gran kon Lafwans épi on popilasyon a nèf milyon moun. Adan-y tini onmilyon moun-vini anki dépi sé ven dènyé lanné-la. Tout syédwa an konèt, émenm moun-vini ka suiv sé larèl-lasa anchwalang-fililing (tacitement) alabagyèt.
Sésa ! Kyenbé doubout a zòt ! Mi an ka ba zòt yo an kréyòl.

- 1. Pa kwè ki ou sé gran zafè.
- 2. Pa kwè ki ou ni otan valè ki nou.
- 3. Pa kwè ki ou pli entélijan ki nou.
- 4. Pa mété an lidé-aw ki ou myé ki nou.
- 5. Pa kwè ki ou sav plis ki nou.
- 6. Pa kwè ki ou ni plis valè ki nou.
- 7. Pa kwè ki ou sa fè ayen.
- 8. Pa ri dè nou.
- 9. Pa kwè ki pon moun ka okipé dè-w.
- 10. Pa kwè ki ou ké apwann nou on biten.

Tout´sosyolog Èskandinav asiré-pa-pétèt ki larèl a Janté détenn asi tout´ manni,
tout´jès, tout´ mès é tout´ labitid a pèp a yo. An ka rété Lasyèd dépi trannndézan,
alòkifè séla an ka véyé jès-makak. Lasyèd, si-w plenzyé a moun, yo ka fè ta-wpléré, si-w montré on ti-zing-ti-tak arogans yo ka pété-w atè pa! san mangné-w!
Sé désann ! Sé pousa moun-dèwò ka konpwann ki Èskandinav tini plis sanfwa kion baw glas, ki sé dé moun fwèt. Yo pa fwèt, sé livè-la ki fwèt. Yo réglé é réglo.
Pli-w ni lajan é pli-w gwokyap an Èskandinavi, pli anbiskadé pou-w viv. Sé pou-
w pé sonjé ki “A pa davwa ou sizé si chèz, pyé a-w pa ka trénné alè.” É frazè,
farandolè pa adan sa.

Lè an rivé an lanné 1976 pa té tini anpil moun-vini. Déotwa moun-Fenland,

Siryen, Grèk é Jitan. An sé prèmyé négrès ki té ka rété Sundsvall la an té yé-la éki wouvè on magazen. Lapliralité dé moun-vini sé réfijyé. Alèkilé tini on kominpwès anni pou Irakyen, mé sa sé onòt fwé. Tousa pou di ki an tan an rivé, fò paw té ri, pou moun pa té kwè ou sou oubyen fou. Sé yanki si-w té brak oubyen
abò ou té ni dwa ri. Apa blag. Fo pa-w té abiyé openpan é piplis, pa plisopenpan ki moun alantou a-w. Sa pa té ka rantré an tandézon an mwen ditou,
pas´ an pa on moun i ka sòti dèwò figi maré kon doubsis é mwen enmé ganmé.

Jiskapwézan sé tout´ on laposésyon an tèt an mwen avan an sòti, pou an pasénawflaw, davwa lè-w nwè adan on sosyété blan ou pé pa envizib. É nou fanmkréyòl, nou légan-légan èvè ayen-ayen. Pliskisa, black an vyé lang syédwa vlé diou razè, ou pòv nèg, ou dan lanmizè. Lè an wouvè boutik-la, fò pa an té di sététanmwen. Si vandèz syédwaz-la pa té la, an té ka di “Patrònn-la pa-la.” é an téka ri. Érèzdibonnè ! Si-w an chinponntong Syédwa ka di-w “Sa maléré.” É yo
pé rivé a rédé-w. Si zafè a-w bèl, yo ka krazé-w kon piman adan on miganfoubap. É atann... fo-w toujou fè yo konpwann ki-w pli kouyon ki yo. On vyélabitid ki rété mwen. An toujou ka jwé kouyon kon nwa pèsé é lè yo pwanmwen pou kouyon kon lannuit, an ka anrajé kon kong, davwa lannuit pakouyon. É fo pa-w fè kolè. Lè on chyen japé, yo ka méné-y sikològ. On pwélémoun ka kyoué kò a yo, pas´défann fè kwik. É si on moun monté asi pyé a-w, sémanfou a-w ki té anba pyé a-y.
Bon. Sèl biten, kèlkanswa koman yo té ka kwè ki an brenzeng oubyen boulé, anté ka ri kanmenm. Anpa té ka ri dè yo, an té ka ri dè mwen-menm. Lè-w sòti
Bastè pou-w échwé an fwédi-la Nòlfòlk, péyi a sé matlo-la ki té ka débaké dè rad-
la pou vini an baw-la, an fas dè kaz an nou Badibou, si-w pa ri dè-w-menm, sélazil ou ka lévé. Anpé disa gra é épé ! Abonnè mwen enmé ri. Sésa-y ka kyenbélèspwi-la anplas. BonDyébon, sé larèl kréyòl a tout´ kalkil a-w posib.

Lasyèd sé péyi pli avansé l´Éwòp. On pakyèt Syédwa ka li, fè tout´ kalté étid, kapalé anglé é voyajé anlo. Yo ka fè papyé a yo yo-menm. Wè ! Sé béchibwa. Yoni chaj a bwa a yo. Lizin a papyé é vwati sé yo. Yo tini kuiv, fè, lò, zen, souf...
Mètmo a yo sé lòd. “Piti biten sé piti biten, mé lòd adan piti biten sé on granbiten” sé on bèl-pawòl syédwa. Yo ka travay rèd, yo envantè é pratik.
Asosyasyon syédwa a envantè sé pli vyé sosyété a envantè asi latè. Dépi 1886.
Envantè a klé a molèt-la sé Johan-Petter Johansson é senti a sékirité-la sé NilsBohlin. Fwijidè sé Baltzar Von Platen. Zalimèt sé Gustaf-Érik Pasch. LarsMagnus Ericsson envanté konbiné téléfonik-la. Zouti, machin, teknik, ho-tèk(high-tech) sé zafè a yo. Pou-w envanté fo-w ka bat é jouké toubòlmanajékontinyé. Yo paka sipòté kalen. Si-w paka travay, Syédwa pa ka gadé-w anmitan zyé. On larèl Lasyèd sé pou-w ni dwa viv´, fo-w touléjou fè nenpòt kibiten, mé fò-w an mannèv. Sépoulòsdonk an ja travay anlo-anlo pli souvan kilwenzalman pou kip-é-manfou mé èvè plézi : Anplis dè boutik-la, an té kay anlékòl é an tout´ sanblé palé dè Gwadloup ki paté anlè kat jéografi a yo. Antékaapwann rètrété palé fwansé. An té ka ba fonksyonnè lison a pozitivé lèspwi a yo.
Patétini galri anvil-la. Antéka lwé lokal pou montré penti. Antéka envité chantèzgosspèl. Antéka montré lanmòd pou té rasanblé lajan pou Lakwa-Rouj é Sové-
timoun. Antéka dansé, antéka fè téyat pou lékòl a moun-vini é timoun enfim.

Antékay vizité vyé moun lòspis. Antéka ba kò-an bann lajouné kon lannuittèlman, ki onlè an brilé tout´gaz an mwen. An rété paralizé on mwa, mé paniayen a kokangn, sé konsa mwen apwann Syédwa rèspèkté kréyòl é sépousa

alèkilé yo ka ban mwen on favè. Jòdijou, an toujou ka fè sa an pé, é an ka ri graa gou a kyè an mwen. Tout´ Lasyèd ja tann mwen ri télévisyon. Zòpédisa. An kapwan yo jan yo yé, é yo ka pwan mwen jan an yé é an pa on moun semp, mé an
pa konpliké non plis.
Ka-w vlé fè ?

Kisiswa, pouki an rété Lasyèd kanmenm ?

Davwa onlè, an pòté non a milatrès-la : “Solitude”. Solitude en kréyòl vlé difanm-tonbé : sé lè tout moun lésé-w tonbé pou vwati krazé-w é on vwati krazéw, ou oblijé woulévé-w tousèl fap! san gou anmè-fyèl an bouch a-w. Pou-w lévéw an zafè a-w, fo-w maré ren, séré tèt é kyenbé kò a-w dwèt kon pikyèt. Prémyélarèl kréyòl. An pòté Solitude jiskatan an gadé adan on glas é an vwè BonDyé. Idi mwen “Ou ja la ou ké rété. Toupatou sé menm-biten-menm-bagay. Menmbèt-menm pwèl. Ou ni chans ou Kréyòl é ou Lasyèd. Pótalans-la sé ki ou apwannviv byen èvè-w-menm kèlkanswa la ou yé. Sépapliskisa. ”

Dépi sa :

- 1. An pa gran zafè.
- 2. An paka kwè ki an ni otan valè ki yo (é ki pon dòt moun).
- 3. An paka kwè ki an pli entélijan ki yo (é ki pon dòt moun).
- 4. An pa ni lidé ki an myé ki yo (é ki pon dòt moun).
- 5. An paka kwè ki an sav plis ki yo (é ki pon dòt moun).
- 6. An paka kwè ki an ni plis valè ki yo (é ki pon dòt moun.
- 7. An paka kwè ki an sa fè ayen.
- 8. An paka ri dè pon moun, mé an ka ri anlo dè mwen-menm.
- 9. An paka kwè ki pon moun pé okipé di mwen.
- 10. An paka kwè ki an ki an ka apwann zòt ayen. On ti mouvmatasyon a péyi-laan ka ba zòt. Tousa pou di antrè nou, gadé koudzyé-la ! Larèl a Janté pa larèl aSyédwa sèlman. Sé konsa sa yé toupatou. Kifèvwé, sé bita-bita, ansanm-ansanman nou avansé.

{{
Maxette Févrin-Beaugendre-Olsson

Stockholm}}

{{le 30-04-08}}

Le document au format pdf :