Mitan lanné-a sé lè pié-mango-basiyak ka koumansé pòté ek ti lodè wonm sé mango-a ka anni flitijé toupatou atravè tout lakanpay péyi-a. Asiparé sé anni Matinik éti kalté model mango-tala ka lévé ek moun lontan ka di'w kon sa ki lè laséchres té two red, mel té ka anni varé sé pié-mango basiyak la pou étenn laswef-yo. Epi adan an bat-zié, ou té ka anni wè yo ka volé an manniè foudok, konsidiré lespri-yo té ka chalviré : boulé yo té boulé.
Ti lodè wonm-tala (anfet, sé lodè térébantin) ka fè'w chonjé lè ou té jenn, lè ou pa té ni pies tet-chajé ka opozé viv lavi'w, lè pies koko-makak poko té ka koubaré chimen'w. Ek pou tout bon, lè ou fè tan gadé, ou ka wè ki timanmay, sé yo ki plis jaja mango-basiyak ki gran-moun. Gran-moun simié mang pasé mango, soutou mang-jili.
Mango-basiyak tikté-kodenn kon fidji an vié chabin : i vè, nwè, kako, jòn ek wouj. Pou an moun ki pa konnet mango, kontel an moun-andéwò, sé pa té ké li i té ké genyen primié-douvan asou an marché. Moun-andéwò abitié épi fwitaj ki ni lapo yon sel koulè kontel koulè wouj sé ponm-fwans lan. Si ou wè fwitaj-la ni an sel ti mak anlè lapo'y, yo ka mété'y asou koté : nan lespri-yo, sé gaté i gaté. Sé menm bagay-la pou bannann : nou enmen fig mi ki tikté-tikté, mé pou moun-andéwò, fok koulè jòn bannan lan pa ni pies kalté mak asou'y.
Lè zot wè lasézon rivé, mango-basiyak ka anni anvayi péyi-a. Machann ka vann li asou bòdaj lawout oben asou plas marché ; ti-bolonm ka drivé tot koté pou vréyé woch nan sé pié-basiyak la pou sa dépann sé fwitaj-la ; zwézo ka bekté yo san rété ek lè yo chapé-tonbé atè, sé tout kalté model zannimo ka satisfè kò-yo. Mango-basiyak sé an mirak lanati. Nou pa sav es bet-long enmen-yo, mé rat jaja yo toubannman.
Malérezman, nou ka konstaté ki pié-mango basiyak koumansé vini ra nan péyi-a. Moun ka koupé yo davwè lè fwitaj yo ka pouri atè-a, sa ka mennen-vini anchay mayengwen épi moustik, menm manniè kon pié-fiyapen. Sé ki nou vini abitié épi an model lavi klimatizé. Nou pa ka asepté pies dézagréman ankò. Sa tris kité tris ka alé.
Fok pa an jou, sé anni lodè mango-basiyak la ki rété adan lespri-nou...