
Davwè sistenm lékol fwansé a pa janmen préokipé kò'y di ba sé zélev-la an "kilti siantifik jénéral", laplipa moun pa sav sa sa yé vréman ki Rèlativité jénéral Einstein la ek fizik kantik ta Bohr, Heinsenberg, Dirac kisasayésa...
Sa lékol ka ba nou sé an "kilti jénéral litérè, istorik, jiridik, rékolonmik" selman !
Sé an bagay ki tris ek ki grav nan menm balan-an. Adan tou sa, sé mo "jénéral"-la ki pòtalan (important) kivédi ba sé zélev-la yonndé endik sérié asou lasians. Sa pa lé di mofwazé (transformer) yo an siantifik ! Sa pa lé di blijé yo rézoud ékwasion ! Si zot wè travay-tala té fet, nou pé té ké ni réaksion irasionnel ek kouyon douvan an vaksen kon ta kovid-19 la. Erez-di-bonnè, anchay gran siantifik matjé liv vilgarizasion pou pèmet nou konpwann titak sa ki adan lasians ek lè ou fè tan pwofondé (pénétrer) adan sé liv-yo a, ou ka dékouvè an linivè ki estwòdinè.
Ou ka miziré soutou grandè ignorans-ou !
Kifè pres pèsonn, antouléka pies avoka, pies pwofésè kolej ek lisé, pies notè, pies jiris, pies inivèsitè, pies artis, pies jounalis, pies chef lantoupriz kisasayésa...pa konnet sa ki pli gwo poblem lafizik jòdi-jou. Aloski sé gras a matématik, fizik, chimi, enfòmatik tout zouti nou ka sèvi ka woulé nawflaw ! Sé gras a sé lasians-tala ki zot pé li artik-tala asou Entènet. Sé pa épi tanbou oben kòn lanbi.
Kidonk sa sa yé pli gwo poblenm lafizik dépi pres yon siek ?
Mi li : sé rivé aliansé Rèlativité jénéral ek lafizik kantik. Primié-a, éti sé Einstein ki dékaté'y (développer) ka otjipé di bagay makwoskopik, di Linivè ek i fondasé (baser) asou lagravité ek lespas-tan. An fwansé yo ka kriyé sa l'infiniment grand ek an kréyol sa ki gran kité gran ka alé. Dézienm-la, kidonk lafizik kantik, ka otjipé di bagay mikwoskopik kivédi l'infiniment petit kivédi sa ki piti kité piti ka alé. Bagay nou pé pa wè épi zié-nou : atom, partikil élémantè kisasayésa...Sé li ki pèmet dékouvè vidjozité nikléè mapipi a (la force nucléaire forte) ek vidjozité nikléè feb la (la force nucléaire faible). Men dépi 19è siek, an siantifk yo ka kriyé Maxwell té za dékouvè élektwomagnétiz-la. Sé pou sa nou fini pa sav ni 4 forces oben interactions, kivédi vidjozité, ki ka gidonnen lanati : lagravité, élektwomagnétiz, vidjozité nikléè fò ek vidjozité nikléè feb.
Sé yo, kon nou za di'y, ka gidonnen lanati kivédi lavi-nou, nonm ek fanm. Men ta zannimo, piébwa, lanmè, flev, montany kisasayésa tou...
Men, nou ké déviré anlè sa adan an lot artik. Pou alè, sa ki ka entérésé nou sé liannaj ant lafizik kantik épi sé filozofi oriantal la kivédi boudizm, yaoizm ek endouizm. Poutji ? Sé davwè ni pliziè siantifik oksidantal ki rimatjé ki ni anlo bagay ka sanm ant yo. Kontel Fritjto matjé an liv éti i ka éséyé démontré ki abo sé filozofi oriantal la pa té ni katjil matématik ek ékwasion, yo ka rivé pres a menm rézilta ki lafizik kantik. Avan nou ay pli douvan, fok nou présizé ki lafizik kantik sé an sektè ki sitelman red ki laplipa siantifik ka déklaré ki yo pa ka konpwann li, yo pa sav ki manniè i ka woulé, abo yo ka sèvi'y adan wouchach-yo (recherches). Sé malérezman sa ki pèmet anlo manti-mantè, an bann enpostè ki pa konnet ayen adan lasians prétann ki yo ka sèvi lafizik kantik pou sa...djéri moun. Kouyonnadri ki la ! Sé "gourou"-tala danjéré toubannman davwè yo ka fè moun ki ni kansè kwè ki fok pa yo sèvi médikanman chimik.
Antouléka, gra fizisien méritjen-an, Richard P. Feynman, té di an bagay ki fok nou tout-la gadé nan lespri-nou :
'Si ou wè ou pa kapab espitjé an bagay an manniè ki senp sé ki ou pa konpwann li."
Men asiré-pa-pétet, ni moun ké di kon sa : "Es lang-nou an, kréyol, kapab esprimen lidé siantifik menmsi yo senp ?". Sa ki za li sé 3 primié artik-la nou matjé a pé pa réponn : "Awa !". Yo pé pa di yo pa konpwann an tjou-patat adan sa yo li a. Manti a yo ! Poutji ? Sé davwè man pa an siantifik ek sé andidan liv vilgarizasion man pwan tou sa. Sé kalté liv-tala fet espresman ba moun ki pa siantifik. Man pa matjé hak ki sòti anba bonnet-mwen !
Sa vré ki kréyol-la ni anpil chimen pou fè toujou avan i érisi esprimen tout sé konsep siantifik la, mé sé siantifik antiyé a ki pou fè travay-tala. Sé pou sa man ka mandé yo katjilé anlè sa ek vréyé artik ba nou pis adan sa man ka matjé a dwet ni oblijéman yonndé lérè. Epi, sel domèn siantifik man entérésé adan yo, sé lafizik ek lastwofizik. Kidonk sa té ké bon si sé siantifk-nou an té pé vréyé artik ba nou asou bioloji, chimi, jéoloji, botanik, lamedsin, ékoloji, météwoloji, arkéoloji, enfòmatik kisasayésa...
Sé kon sa lang-nou an ké bay-douvan, ké fè pwogré...
PAWOL-NEF
Infiniment grand (l') : sa ki gran kité gran ka alé.
Infiniment petit (l') : sa ki piti kité piti ka alé.
Force/Interaction : vidjozité.
Force nucléaire forte : vidjozité nikléè mapipi a.
Force nucléaire faible : vidjozité nikléè feb la.
Recherche : wouchach.