"Kidonk, nou pé di ki limajinè kréyol la, sé an limajinè ki mozayik. I ka sanblé, i ka ranjé, dives éléman kiltirel yonn épi lot, sanki yo toutafetman disparet." Recette magique : comment faire soukougnan Man Majlen, té ni on grankaz séparé é lantouray épi granbayè an tòl rouyé a tou pèsé é klou. Damida makrèl kon bèk a zòfi, té ka rété on pakyèt tan anba solèy-la, koko a zyé a-y bwanché adan on tou a tòl cho-la, ka véyé say ka pasé aka madanm-la. San anponponnen, chivé ay toujou pengné an chou, sèk, nwar é ho kon sé bayè-ay-la, man Majlen pa té ka mélé-y é pon moun. Pa menm on ti-bonjou vwazin´. I pa té ka lévé-di-gad séla ki téka grignyé ba-y kon chyen ki manjé kaka an pikan. Sèl labitid-dèwò a-y sété ay lanmès senkyèd-maten grantégliz Bèlté é fè mawché a-y. Pannyé-ay adan on men, i té ka kyenbé fi-a-y anbabwa; on timoun dèwò kon Damida-menm, mé ki a vennsenkan té ka pòté chosèt blan é pilovè é, i té ka maché dòktè vitman-présé san viré dèyè. Lè-y té a kaz a-y, man Majlen té ka saklé jaden a-y, palé épi ti pyé-bwa é chanté évè on ti vwa a jènnfi JèvousaliMari an laten. Ave Maria, gratia plena, Sancta Maria, mater Dei,
Toulé vandrèdi, on bon lòdè lansan-légliz ki té ka chapé dè kaz-ay fè ki yo té ka kriyé-y Soukout, Soukouyan oubyen Vyé-volan-dangpantang. Élè lé Gwadakéryen té ba-w on non sété non batenm a-w. Yo té ka di ki volan oubyen soukouyan sété fanm (yo ankò) ki lè soley tonbé, té ka mofwazé, kivédi té ka tiré po a kò a yo é sèvi dè tété a yo kon zèl pou volé lannuit kon gwo-klendendeng. Yo dwèt té ni bidim-pouvwa a envanté boing-la. Lavérité sé ki dépi fanm patéka pòté nonm é tòch, sé nonm-la té ka kriyé yo bèt-a-dyab. Kanta si yo té nwè kon vonvon, yo té ka voyé yo tiré po-la. Wè ! Sékonsa ki silon vyé kouridi ki pa té bouch-anba-bra (secret), soukouyan té ka swadizan volé asèlfen dè ay soussé san a moun ki té anmègdé yo an bankyé a dyab. Yo té ka soussé chaj a san a yo, mé té ka channda avan douvan jou davwa yo té ka pèd pouvwa-la si soley té wouvè zyé toupannan yo an chimen. Pa dòmi ! Lévé ! Tini moun ki té sèkten yo ja vwè soukouyan an mitan zyé. Damida té kalkilé ki pou yo té pé vwè yo, fò yo-menm té soukouyan osi. Antouléka, sèl jan pou té dékalé sé fanm a zèl-tété-la, sété touvé po a yo é salé-y épi gwosèl. Sèl pwotèksyon kont yo sété pòté on kwa fèt anbwa zakasya (Acacia) ki onjan dè bwabandé, pas i patéka pouri, dépi sé onbwa-gadkò yo touvé asi kò a Hiram, on mèt-franmason. Apablag ! Moun Gwadakéra pa té bizwen flim kon “Les maîtresses de Dracula” oubyen “Le baiser du vampire” pou té fè siléma. Awa ! On pawòl-fwansé téka di ki paté tini kilti Gwadakéra, swadisan fo moun té ay an Fwans pou kilti. Manti ! Gwadakéyen té pli grangrèk a flim é téyat. Zòpédisa ! Antan lasa, antoutjan, antout´lankogni lari sété siléma, téyat, flim, mizik... Gwadakéyen té ka méné, jwé, dansé, koupé, haché... tout´kalté ! Matnik sété “Le dorlis à la manœuvre” . Kanta sé Gwadloupéyen-la, sété “L´homme au bâton” mé yo té plis mèt flim a kòbòy. Fò té vwè yo dégyéné kon Loukilouk. Yenki kouté Django é Zoro a André Rédo. Apa kouyounniz , sé orijinal pèp-la mandé. Dapwé chakal ki ka japé an nwèsé kivédi sé malpalan-la, man Majlen sété on manman-soukouyan, poudavwa osi i té ni on pyé fwomajé an jaden a-y. Pou on rézon san rézon, fwomajé (Ceiba-pentandra) kisa féyaj-ay bon pou bengné é kalmé timoun i ka fè dan, té konsidéré kon pyé-bwa a sòsyé. Sé osi anba fwomajé (arbre à palabres) lé gangan afwiken, sé nèg mawon-la, té ka fè bokantaj-pawòl, séla yo té ka dékatiyé (analyser) é siktiré (structurer) konsivrasyon (conception) a yo pou sòti anba ladjoukann (l´èsclavage). On chimen-sòti (issue) ki pa té ofilaplon (orthodoxe) pou sé chayèd´nèg-la. Bon ! Ki fwomajé afwiken, ki zakasya, kisasayé, ponmoun péké sav si tousa té vwé ou apavwé. Lèstomak-a man Majlen té kon fwijidè ki ka konsèvé fwé. Plen sanfwa, i pa janmé pèd tan-ay démanti non-la yo bay-la. I patéka égzadé-y a mété ponmoun anlè pon lankongni a konsyans-ay. Pou li sa té ékilatéral, ayen patéka dékalbiché-y, kabwit ay pa té ka manjé tòl é i pa té ka konté anlè zyé a pon-moun pou-y té dòmi. Barikadé anbitasyon-ay, i té ka lésé tout vwasinaj ochan kon malpwòp asi péché parès a yo. I té ka anni fè sa-y i ni a fè : okipé di fi-ay, fè nondipè lè gwolalin parèt, brilé zèb-ay é lansan-légliz, bwè tizann lalwès, ay lanmès senkyèt maten é plen so a-y èvè dlo lapli chak vandrèdi sen. Toulé mèkrèdi-lalin i téka mété adan on so an fèblan, twa lit dlo-fontènn, twa gout´ dlo lapli, twa piti kuiyè dlo béni, on tass lèt-a-vach, on boukyé flè bonélévèk (Barringtonia speciosa), dé-twa fèy-zèb a pip zombi (Hippobroma longiflora), on ti-kuiyè farin manniòk é i té ka lésé sa tranpé twajou. Twajou apwé, vandrèdi lalin apwézan, a twazèd lapwémidi, i téka kiré douvan lapòt a-y épi dlo-la atoupannan i ka chanté-gloriyé JèvousaluMari an laten ajékontinyé. Damida té sèkten-janmé-bonDyé ki vwazin´la pa té on vyé volan kon yo téka di. Dayè pou yònn pas i té ka makrélé-y toultan an tou-pèsé a tòl-la é... i té ka li Ali-Baba é Aladin, moun a kont-la Mille et une nuits ( Elf leïla wa leïla ). Mi sé la- i téka pwan fwé a soukouyan. Sé arab-la pa té bizwen pon tété pou té volé anlè tapi a yo. I té ka li sa vantratè aka man Digazon, on vwazin a gagous ki té ka vwajajé anFwans é té ka sanblé liv pou-y té li lè-y ké larètrèt. Damida té enmé lòdè a papyé a liv. Apwédavwa i santi an mitan a Roman de la Rose dè makyè Jean Meung ékri lanné kannèl 1277, i li on chiktay-tèks komkwa ki “ ... les “lamiae”ou “mascae” qui volent dans les airs, sous le couvert de la nuit, constituent le tiers de la population française.” Èstébékwè i rété. Dé koko a zyé a-y manké sòtí an tou a yo. Akwèdi blan ka fè soukouyan ! Ayayay! BonDyé ! Lèwgadé, avwalatipa i ka tann on pa ka vini. Klak ! Klak ! Klak ! I kyenn an tèt ay “ Pierre Broussard l'inquisiteur ”, èvè i channda kon rat. Inquisiteur ? Kasavlédi ? I a-y koté madanm zendyen-la ki té ka okipé dè on chanm-a-liv koté légliz. I rantré é gadé adan on diksyonnè é kayka li ? Inquisiteur sé on mako-loko patanté. I rété tèbè. I pa té sav ki blan té péyé pou fè mako, on biten tout´moun té ka fè pou ayen Gwadakéra. Té tini tout grad : mako-lèlè, mako-a-zèl, doublèvé-tèt-an-ba, rapòtè, fouyaya, krèkrèl, fouyota, èmsèz, konsa, kontrèlè, okipè, mèlwè, antra, fouyapòt, foufou-gongon, sirè, mélwa, konparézon ... Mé komdifèt, dé jou apwé i woutouné an bout-chanm a liv a man Digazon fè lèlè a-y. An siskatdé i li tout on liv-fwansé ki té ka palé dè fanm ki ka soussé san a moun yo ka kriyé goule é dè Zendyen Lanmazoni ki lè yo manjé chanpiyon, ka mofwazé an gwozoizo lannuit kon jou. Machwa a timoun-la manké tonbé lè-y sézi ki apwé sé Arab-la, Zendyen rouj é blan ka fè sòsyé plifò ki sé Gwadakéyen-la , kivédi ki yo pli jalou ankò. Tout moun té sav ki jalouzi sé fanmi a sòsyé. Mi zafè ! É an plis, té jis tini blan ka gadé zafè. Manman ! Mi déba anbabakaka. Damida fè kwa-si-bouch. Kanmenmsi i té sav Man Majlen paté pon soukouyan pa onòt fwé zò ké tann plita, Damida té asirépapétèt ki moun ki ka soussé san ka ègzisté. An lidé-ay sété dé nonm é fanmm ki té tout koulè, tout ras, dè piti dlo é grandlo. Sé soussè-dè-san-lasa pa té bizwen pon tété pou yo ay pon koté. Yo té toupatou. Sé démoun ki téka soussé tout fós a lézòt. Ou té pé ba yo tousa-w ni é plis ankò, sé soussé yo ka soussé. Yo tépé richa, louwa é tini tout biten asilatè, mé kyè a yo patéka jan kontan kanmenm. Sété dé sansi. Fo pa konfonn koko é zabwiko. Kouté byen. Pa sé sansi-la ki sé fwotèz-la téka mété anlè po pou soussé san a vyé kòlè, jistèman parapòt a sé soussè-la. Awa ! Apa sé sansi lasa. Sé sansi-asasou-la té tini on tèt, dé pyé é dé men.Yo toujou té ka plenn yo é yo patéka akaba ni épi sèl ni épi lay ni kwa zakasya; pa menm bal a fizi an awjan ki ka kyoué Drakila patéka èksterminé yo. Adantousa sépaté fòt a yo. Yo téka fè sa yo pé, dépi mouvman a yo té silon koman yo té lévé é... pa konnèt mové. Ou té ka woumaké yo, davwa lè yo té parèt pap ! lèspwi-aw patéka anplas. Ou téka ontijan avanni, angwé, ankakòk. Mèyè pwotèksyon sété pa fè mové san, séla yo ka bwè-y. Mové san sété ròm a yo. Yo téka tété-y. É si san-aw té cho yo téka bwè-y kon tizann. Alòspoudonk, sété édansifyé (identifié) yo, pwan bon souf, rété alawoulib adoumanman, gadé lèspwi-aw an plas-ay, pa janmé souzèstimé yo, kouté yo byen é omodèhèp, fè on tap-zip-san-dérapé é fè zéklè. Séla-w ka fè soukouyan menm. Dè man Majlen, Damida pito té ka kwè ki tout´gloriyé-larèl a-y sété pou té pwotéjé-y dè sé soussè-asasou-la é i té sèkten ki i té ni on pouvwa a soukouyan-fé : sé bon-ti-madanm-la i té ka fè mirak adan liv a on misyé Charles Perrault . Ayiti tini Èzili, mé Gwadakéra té tini dyablès épi on pyé a bourik; menm bourik sé nonm-la téka manjé pou yo té ni liannaj-koké, mé paté tini Fanm-bonDyé. Dépi-y té toupiti, Damida toujou té ka chèché on sòsyé a fè pou-y arété pwan koudfwèt. Bopè a-y té achté on fwèt é lè-y montré-y li i di-y : “ Non a fwèt-lasa sé Damida. ” É chak fwa bopè-la té sonjé, i té ka fwété ti moun-la kon djoukannyè té ka bouré èsklav. Damida pa té hay bopè-la davwa pou on malvéra bat on timoun, fo-y brenzeng anplen foudokri (folie) kifè apa té fòt a-y, mé Damida té hay fwèt-la toubòlman. Pa menm mas-a-fwèt i pa té ka sipòté. I té ka kalkilé koman pou-y té sèvi èvè pouvwa a man Majlen pou-y pa pwan koudfwèt ankò. I kalkilé. I kalkilé. I kalkilé. I woukalkilé lè on jou béni, on limyè limé an zyé-ay kon zyé a siklòn é on bonlidé yenki pengné-y. Kon Archimède on grangrèk Sirakiz (Syracuse), i kriyé “ Euweu-ka ” é lévé pap ! I ay chèché fwèt-la la-y té kaché-la é i voyé-y padèyé bayè-la, koté man Majlen é i fè gaz. Fwèt-la tonbé an jaden-la é pa jan wouvini. Lè bopè chèché fwèt-la é pa touvé fwèt, i té ni toupé dè mandé : “ Ola fwèt an mwen ? ” Damida pa bat dèyè. I gadé-y an mitan zyé é manti. - An pa sav. An pa mangné fwèt a-w. Chèché-y la ou mété-y ! An finaldikont, bopè-la kontinyé ka fouyé toupatou jiskatan i obliyé say té ka chèché. Dépi joulasa mésyézédanm, Damida konmansé ka kwè ki soukouyan sé fanm-kakwè ki ka chanté JèvousaliMari an laten, karkomdifèt janmé bopè-ay pa mangné épi on fwèt ankò. I téka montré-y pwen a-y byen fenmé é téka mété-y anba né a Damida : “ Ou ka santi'y ! Si´w pa rété trankil sé sa ou ké ni an figi a-w.” Koudsenti, koudpwen, palaviré, tòbòk té ka fè tilili, mé koudfwèt pa té adansa ankò. Jòdijou Damida paka viv épi moun a kou. Kou pa pann an magazen. Alèkilé, i ka brilé lansan toulé vandrèdi akaz-ay, i ka sonné kloch, i ka pwan ben é gwosèl, i ka kiré kaz-ay épi dlo ka santi bon, défwa i ka chanté, ri é palé tousèl é... i ka fè soukouyan, kivédi i ka sizé trankil an limyè-la é i toujou ka di an kyè-ay. “ Mèsi man Majlen ! “ Wè! Soukouyan ka ègzisté toupatou. Yenkisarépétésa ! Mi limyè-la mi ! Ha, ha, ha, ha! Ha, ha, ha, ha! ... Maxette Beaugendre-Olsson
Hiram Architecte du temple de Salomon - Guidu Antonietti di Cinarca
|