Dépi kèk tan, onlo pyéba bòkaz malad, pichon ka vayi-yo épi aprésa fèy a-yo ka vini tou nwè avan yo tonbé, pou, anfinal di kont, branch a-yo ka anni sèk, avan pyébwa-la limenm mò.
Sé prensipalman fanmi a pyézoranj ka trapé maladi-lasa, pyémandarin, pyésitwon, é jis sé pyéchadèk-la é pyézorang-gwòspo ka mò.
Sé pyékòwòsòl-la, pyépapay-la tibwen mwens.
An pa konnèt pou dòt koté, mé sa an ka vwè sé an montangn, jis p’asi hoté 400m, koté kon Labityé, Laplenn, Monchapé, Larègrété, sa ka rivé. Otila moun té ka fè bannann-montangn tini kèk tan.
Pli ho, pasé 400m alamonté, sé pyébwa-lasa pa ka malad !
Mandé sé agronòm a l’INRA-la ka i ka pasé, yo ka réponn sé on viris i an tè-la ka fè sa !
Ola viris-lasa sòti ? Kitan é kijan i rivé kotésit ? Kijan i rivé tonbé asi près tou sé pyébwa-la an menm-tan la ? Ka pou nou fè ? Es tini on rimèd ?
Sé enjényè agronòm-la ka réponn :
Kanmenmsa lè ou fè tan gadé sa tibwen pli pré, ou ka vwè tini déserten pyéba maladi-la pa rivé fini-bat èvè-yo.
Kijan fè yo réchapé ? Déparfwa plizyè alantou a-yo, menm fanmi-la anni séché adan on batzyé.
Tala i pa mò-la té kouvè èvè féyaj a lyann-dous, oswa i té plasé jis dèyè on kaz oben dèyè kèk gwo pyé mango, pyékoubari, oswa figyé-modi. Sila i pa mò-la rété on lanné pa ka pòté, mé lanné-lasa i ka woufè kò a-y !
On boug-bitasyon i pa fè gran lékòl ban-mwen on lèsplikasyon pli mèyè, dapwé-mwen, pasé ta sé enjényè agronòm-la :
Epi, rivé astè, on jou, afòs moun babyé kont sé pwodui toksik-lasa danjéré pou santé a moun, sé avyon-la touvé-yo oblijé arèsté vaporisé. Mé sé pyébwa-la yo té pèd iminité a-yo ! Viris anni tonbé si-yo !
Mi, sa té ké konsa tou sé pyébwa fanmi zoranj la té ké mò ansanm-ansanm adan menm balan-la.
Pou monboug té vérifyé lidé a-y, i chèché é rivé trapé pwodui aka sé plantè bannann-la é i vaporizé alamen sé pyébwa-la i pòkò té byen malad-la, menmjan yo ka fè adan sé pyès bannann-la alèkilé. I vwè sa ka maché : sé pyébwa-la pa ka mò ! I ka èspéré yo ké réchapé !
Si kèk moun adan zòt ka li artik-lasa ni on pliméyè lèsplikasyon, sa té ké byen i ban-nou-y, pou woté-nou adan èstébékwètid ( stupéfaction) an-nou. Mèsi grandman davans.