Accueil
Aimé CESAIRE
Frantz FANON
Paulette NARDAL
René MENIL
Edouard GLISSANT
Suzanne CESAIRE
Jean BERNABE
Guy CABORT MASSON
Vincent PLACOLY
Derek WALCOTT
Price MARS
Jacques ROUMAIN
Guy TIROLIEN
Jacques-Stephen ALEXIS
Sonny RUPAIRE
Georges GRATIANT
Marie VIEUX-CHAUVET
Léon-Gontran DAMAS
Firmin ANTENOR
Edouard Jacques MAUNICK
Saint-John PERSE
Maximilien LAROCHE
Aude-Emmanuelle HOAREAU
Georges MAUVOIS
Marcel MANVILLE
Daniel HONORE
Alain ANSELIN
Jacques COURSIL

Ki divini ba kont kréyol la ?

Ki divini ba kont kréyol la ?

A l’occasion de la « Semaine du Conte créole » organisée chaque troisième semaine du mois de mars par le Lamentin (Martinique), l’anthropologue Thierry L’Etang et l’écrivain Raphaël Confiant avaient été conviés par le Directeur de la Culture de la ville, Bernard Bolosier, à présenter une conférence sur le thème de « Quel avenir pour le conte créole ? ». Voici l’intervention de R. Confiant.

Mésié-zé-danm, bien bonswar !

Ki divini bak ont kréyol la ? Sé kèsion-tala ki ka sanblé nou oswè-a adan kad « Lannuit kontè » Lanmanten an. Fok di lamenm an prèmié bagay : si nou ka pozé kèsion-tala, sa ka sipozé ki nou ka kwè i ni an divini, ki nou ka pansé i pé kontinié woulé adan sosiété-a éti nou ké viv la dèmen bomaten. Men, lè nou fè tan katjilé, nou ka konstaté ki sipozision-tala pa fondasé asou ayen dot ki lanmou nou chak la ni ba kilti ek lang kréyol nou an. Sipozision-tala pa fondasé asou an analiz siantifik di réyalité matinitjez la.

Kifè, sa man ké chaché fè oswè-a épi zot, sé dabò-pou-yonn, jété an zié dèyè do-nou, kivédi an tan lontan, pou konpwann ki manniè kont kréyol la té ka woulé ; adan an déziem balan, éséyé dékatiyé poutji kont-lan touvé kò’y koré, sa ki koré’y ; épi, final di kont, adan an twaziem balan, es sa posib viré ba’y balan, palantjé’y pou disparet pa pwan’y kon anchay dot éléman adan kilti kréyol nou an.

Annou katjilé asou primié kèsion-an kivédi ola kont kréyol la sòti ek ki manniè i té ka woulé adan sosiété bitasion an. Primié bagay nou ka rimatjé, sé ki zanset-nou, Afritjen, té ni dé kalté model pawol diféran : an pawol lajounen ki té ta sé griyo-a ek an pawol lannuit ki té ta sé badjolè-a, sé rakontè-a. Sé griyo-a sé té an krey moun ki té espésializé adan rakontaj listwè pep la, sé dé moun ki té ka viv bò wa-a ek ki té ka résité ek chanté listwè tout jénérasion ki pasé. Nou pé di ki griyo-a sé an kalté istorien. Kon zot sav, sé sosiété afritjen an tan lontan an té divizé adan pliziè krey sosial fèmen, dé « castes » kon yo ka di an fwansé, ek sé griyo-a té yonn adan yo kivédi sé anni yich griyo ki té pé vini griyo. Déziem model met lapawol la éti l’Afrik té ni a, sé té badjolè-a. Sa ki té sé moun-tala ? Sé moun-tala sé té nenpot moun ki té fò adan zafè rakonté blag, rakonté ti istwè zannimo oben tjenbwa, ek sé lannuit, yo té ka vréyé pawol désann, lè tout vilaj-la té ka sanblé alantou an difé pou kouté yo. Pou rézimen, nou pé di ki pawol griyo a té an pawol ki té sakré tandiski pawol rakontè-a té an pawol tou lé jou, an pawol « profane » kon yo ka di an fwansé.

Ki sa ki pasé lè zot wè Ewopéyen vini débatjé ek yo koumansé achté Neg an Afrik pou chayé yo alé l’Anmérik ? Ki manniè sé dé kalté model pawol tala sipòté kout tjok lestravay-la ? Enben, primié konstatasion nou pé fè, sé kid épi adan sé barakman lakot l’Afrik la, éti sé Blan-an té ka sanblé sé Neg-la pou voyé yo alé lot bò dlo, dépi moman-tala, sikti sosial afritjen an maté tjou pou tet. Poutji ? Davwè nan zié Ewopéyen-an pa té ni ankò k iwa ki solda ki péyizan ni chapantié ki griyo : sé anni Neg ki té ni. Kivédi andidan bouden bato-a ki té ka chayé sé djouk-la alé a, tout Neg té anchennen yonn bèo lot. Tout Neg té égal-égo kon yo ka di Ayiti. Wa-a té maré bò chapantié-a ki li-menm té maré bò solda-a ki li-menm té maré bò griyo-a kisasayésa…Lè nous av ki, adan dé sèten sosiété afritjen, moun pep la pa té menm andwa gadé wa-a an zié, nou ka miziré pwofondè chouboulman-an yo sibi a lè lestravay koumansé.

Enben, menm manniè pa té ni k iwa ki solda ki griyo ki péyizan ankò, menm manniè pawol griyo a vini initil. I vini toutafetman initil. A ki sa sa té ké sèvi kontinié résité listwè pep la, listwè sé diféran dinasti-a ki té pasé a ? Bak i moun dayè, sé griyo-a té ké pé kontinié rakonté sa pis, pi souvan ki rarman, sé esklavajis-la té ka séparé Neg ki té ka palé menm lang-lan pou yo pa té fè konplosité ant yo, pou yo pa té ni pies lidé lévé gawoulé. Sa lé di ki pawol griyo a mò fwet lè ou wè yo sanblé sé Neg-la adan sé barakman lakot l’Afrik la. Pawol-tala mò net-é-pwop ! Lè apré, yo pwan sé Neg-la pou chayé yo isiya, lè yo enstalé yo asou bitasion-an, nou plis ki sav sé té pou koupé kann ek sa té lé di djoubaké san pies wouspel dépi douvan-jou jik lè labadijou kasé kivédi jik nan finisman laprémidi-a. Pawol lajounen sé griyo a pa té pé sirviv adan kad bitasion kann lan. Nou sav tou ki anlè sé bitasion-an, sel ti zizing libèté sé Neg-la té ni, sé té lannuit. Abo yo té estentjé kò-yo adan sé pies-kann lan tout lajounen, yo té ka touvé fos épi kouraj bat tanbou, dansé, alé dèyè madanm (ki délè té asou dot bitasion) ek soutou rakonté kont. Enben, bagay-tala pèmet déziem kalté model pawol l’Afrik la man palé zot la__pawol lannuit la, pawol sé badjolè-a__mentienn kò’y. Sé poutji ou pa ka jwenn adan pies kont kréyol non an sel wa afritjen, non an sel montangn l’Afrik, non an sel flev l’Afrik. Ou pa ka tann palé di pies gran évènman ki pasé an Afrik. Sa ou ka jwenn, sé Lapen, Zanmba, Tig kisasayésa…ek sa nowmal pis sé kont zannimo, kontsòsié, kont pou fè moun ri ek kont mélélivé sé badjolè-a té ka tiré lè tout vilaj-la té sanblé lannuit.

Men, isioya ankò, fok nou pwofondé dékatiyaj-nou an. Fok pa kwè nou anni éritié pawol-tala an manniè blip. Ni twa mofwaz, twa transfòmasion kif et adan balan lestravay la :

- dabò-pou-yonn, kont-lan bokanté lang. Sé lang l’Afrik la__ibo, fon, éwé, wolof kisasayésa…__anni kalpaté. Disparet pwan yo toupannan an nouvo model lang tijé, an lang ki nef, lang kréyol la.

- déziem mofwaz : sé kont afritjen an migannen épi ta sé prèmié zabitan sé zil-nou an kivédi sé Karayib-la ek épi ta sé kolon fwansé a tou pis, nan lépok-tala, laplipa sé Fwansé-a té ka viv adan an kilti oral toujou. Sé kolon-an sé té moun kip a té sa ni li ni ékri ki té sòti nan fondok lakanpay Nowmandi, Pwatou oben Vandé.

- twaziem mofwaz : sé kont-la risiktiré kò-yo, yo rimodlé kò-yo pou té sa adapté yo a nouvo sitiyasion-an ek nouvo kad-la éti sé Neg-la té ka viv la kivédi sitiyasion lestravay la ek kad bitasion kann lan.

Men, annou ladjé kont-lan an ti moman, épi annou jété an zié asou moun-lan ki ka tiré’y la kivédi kontè-a, majolè-a. Adan sosiété Ansien Monn la kivédi l’Afrik ek l’Ewop, toukon adan sé sosiété amérendien an avan Kristof Kolon té débatjé, an moun té ka vini kontè davwè an vié kontè té pwan’y anba zel-li, té apwann li sé kont-lan ek té montré’y résité yo. Té ni an kalté lédikasion rakontaj, té ni an transmision ki té ka fet an manniè siktiré, kon dayè pou tout mes ek labitid pep-la. Lè nou ka fè tan gadé sosiété bitasion an, ki sa nou ka rimatjé ? Enben, ki sosiété-tala pa té an sosiété ka woulé obidjoul, an sosiété nowmal, sé pa té menm an sosiété vréman bas é Neg-la pis Neg-la té konsidéré kon an zannimo oben kon an meb. Pis laplipa adan yo pa té pé fòmé an fanmi ek élivé yich-yo kon yo té lé. An tan lestravay, fok pan ou janmen bliyé sa, Neg té ka viv adan an sosiété ki té ka maché kochi, an sosiété anowmal, an sosiété chiré, chouboulé, dépotjolé. Sé anni lè zot wè lestravay vini aboli ki Neg koumansé viv adan an sosiété ki nowmal, kivédi pa ni sitelman lontan ki sa. Ek sé pou sa, jòdi-jou, nou ni tou sa difikilté toujou pou nou réyisi sanblé kon an pep véritab.

Sa lé di kip a janmen té ni transmision direk, transmision natirel di kont kréyol la. Pa janmen té ni pies viékò ki pwan an jenn manmay anba zel-li pannan lanné ek lanné pou transmet li sa i té konnet la. Kidonk an moun té ka vini kontè davwè i té ka frékanté lavéyé moun-mò ek, an mizi an mizi, i té ka grapiyé mòso kont pa si, mòso kont pa la. Pa janmen té ni an vié kontè ki té ka di an aprant kontè : « Vini’w la, tibolonm, asiz épi kouté pawol-mwen épi viré résité yo ! ». Sa pa janmen fet ! Sé dayè poutji anlo kontè té ka konsidéré ki sé kont-lan té bagay-yo, pwopriyété-yo aloski yo té ka rakonté sé menm kont-la ki sé lézot kontè-a, menmsi yo té ka mété pwop grenn sel yo adan’y ek yo té ni pwop manniè rakonté yo. Lè man fè wouchach épi Marcel Lebielle, ni 15 lanné di sa, adan lawonn kontè Mòn-dé-zes, pou nou té fè liv-nou an, « Les Maîtres de la parole créole », anlo kontè di nou kon sa ki tel lot kontè té ni labitid vini adan vey pou kouté yo ek vòlè pawol-yo ! Sé pou sa kontè kréyol la sé, pli souvan ki rarman, an boug ki sel, an boug ki solitè. Sé an boug kip a ni disip.

Annou vansé titak pli douvan adan dékatiyaj-nou an. Toulitan Neg pa té kay lékol, kivédi ant 1848 ek 1945, pannan pres tout siek-la ki suiv périod lestravay la, kont kréyol la rivé tjenbé larel, i rivé sirviv ek dévlopé kò’y. Nous bien sav sé an tou piti krey Neg ki té kay asou ban lékol pou apwann palé fwansé. Laplipa adan yo té ka fini adan tibann kon José Hassam adan liv Joseph Zobel la, « La Rue Cases-Nègres ». Sé anni apré déziem ladjè mondial la kivédi apré 1945, ki pres tout moun koumansé alé lékol kivédi pa ni sitelman lontan, an dimi-siek selman. Kidonkt toulitan nou té ka viv adan an sosiété éti pawol-palé té fò pasé pawol-matjé, kont-lan pa té ni pies kalté poblem pou woulé. Poutji ? Pou pliziè rézon, mé soutou pou yonn ki pòtalan : an moun kip a sa ni li ni ékri ka itilizé mémwè’y dis fwa plis ki an moun ki alfabétizé. Nou toujou konpwann ki an kontè ni plis mémwè ki nou, nou toujou ka mandé kò-nou ki manniè yo ka fè pou ritjenn tou sa kont ki diféran. Enben, sa senp ! Yo pa ni plis mémwè ki nou, yo ka itilizé’y, yo ka solisité’y plis ki nou ki konnet li ek ékri, ek sa ka pèmet mémwè-yo vini pli djok, pli vidjò ki ta nou, sé tout. Man ka chonjé lè man té tibolonm, adan sé lanné 50-la, manman-mwen, ki té enstititris, té ni an servant kip a té sa ni li ni ékri mé ki té ka ritjenn nenpot limowo téléfòn dépi i té tann li yon sel fwa. Pannan manman-mwen té ka chaché limowo-a adan karné’y, servant-tala té ka rété i té ka ba’y limowo-a flap ek nou tout la té ka rété estébékwé. M ésé pa pies mémwè léfan madanm-tala té ni. I té oblijé dévlopé mémwè’y plis ki nou davwè i pa té ni posibilité alé chaché ranseyman adan an karné oben an liv kon nou, nou té pé fè a. Lè an moun sa li ek ékri, mémwè’y ka vini fenyan ek jòdi-jou, épi zafè owdinatè-a, mémwè-nou ka ritrési plis ankò. Délè, nou pa ka menm chonjé limowo pwop powtab-nou !

Kidonk ki manniè adan an sosiété kon jòdi-jou, éti pres tout moun konnet li ek ékri, éti pres tout moun ka li « France-Antilles » chak bomaten, ki manniè kont kréyol la pé kontinié viv ? Mi poblem-la ! Es an sosiété éti ou pa bizwen solisité mémwè’w ankò kapab kontinié vréyé douvan an pawol-palé ki osi konpleks ki kont-lan ? San konté ki nich-la éti kont-la té ka viv la, kivédi sosiété bitasion an ek lavéyé moun-mò a, disparet pa kot ésé lanné 60-la. Kont kréyol la, lang kréyol la, tout kilti kréyol la anni touvé kò-yo tou touni lè zot wè distilri ek lizin vini koumansé fèmen yonn dèyè lot ek Neg lakanpay kouri-désann an vil pou chaché an dépri. An vil, sé pawol-matjé ki met a manyok, sé lékriti ki wa. Adan bitasion-an, sé té pawol-palé ki té konté. Koumandè bitasion-an té ka ba’w lod épi bouch-li selman ; kontrimet chantié an vil la ka ba’w lod épi papié, épi plan, épi lis matério.

Annou kontinié vansé toujou ! Nou ka konstaté ki adan sosiété an vil la, adan sosiété modèn la, ni dé nouvo model zouti ki pawol-palé ka sèvi kontel radio, siléma ek télévizion. Nou pé mandé kò-nou es kont kréyol la pé pa pwan sé zouti nef tala ek kontinié woulé woulé’y. Malérezman, sa pa senp kon nou pé kwè a. poutji ? Sé davwè oralité an tan lontan pa ni ayen pou wè épi oralité jòdi-jou. Oralité an tan lontan, ta sé vié kontè kréyol la, té ka woulé anlè pwa kò’y. I pa té bizwen pies bétji pou maché tandiski oralité modèn la bizwen lékriti. I pa ka woulé, i pé pa woulé, san lékriti. Lè jounalis-la ka vini an radio-a oben asou plato television an pou ba nouvel, sa vré I ka pale, mé anba lanmen’y, I ni fey papié I ka li. Avan i vini prézanté sé nouvel-la, lontan i za matjé yo kidonk oralité-tala sé an fo oralité, sé pa an oralité ki natirel, ki espontané. Zot ké di mwen ki sa vré pou nouvel ek émision ki sérié, mé ki pou émision anmizman, sa pa vré. Ki prézantatè-a ka palé kon pawol-la ka vini an tet-li. Enben, sa pa vré pies ! Adan émision anmizman, prézantatè-a ka préparé émision-an alavans, i ka préparé sa yo ka kriyé an « kondiktè » kivédi i ka miziré alavans konmen tan i ké pasé asi tel sijé, ki sa i ké di ekzaktiman, ki kèsion i ké pozé, délè jik ki kalté blag i ké mété déwò. Ayen pa espontané adan sa ! An prézantatè kon Michel Drucker pa ka anni débatjé lanmen balan asou plato-a épi i ka fè émision’y la an gou épi lidé’y. Awa ! Tout émision-an za minité, siktiré, matjé alavans. 2mision-an ka woulé an manniè oral, sé vré, mé i siktiré an manniè ékri alavans.

Sé pou sa sé an ilizion kwè ki, pou kont kréyol la pé kontinié viv, i sifi ki chak jou, nou fè an kontè vini rakonté kont asou an radio oben latélévizion. An plis di sa, kontè modèn la sa li ek ékri ek mémwè’y pa ka fonksionnen kon mémwè sé vié kontè an tan lontan an. Poutji nou ni lenprésion kil è nou ka tann Jean-Claude Duverger, Joby Bernabé oben Joël Reshid ki kont kréyol la pé kontinié kon avan ? Nou ni lenprésion-tala davwè sé mon-tala sé moun ki né ant 1940 ek 1960, kivédi sé dènié jénérasion sosiété bitasion an, sé dènié jénérasion ki benyen adan kilti bitasion an ek ki tann sé vié kontè-a. Mwen menm kif et an 1951, lè man té tibolonm lakanpay Lowen, man ni tan wè etsétéra lavéyé moun-mò ek tann vié kontè, kip a té sa ni li ni ékri, konté kont. M ésé tibolonm-mwen an, kif et an 1980 ek 1987, sé mésié pa janmen wè sa an dé zié-yo ! Yo pa janmen tann sa an dé zowey-yo !

Kidonk poblem-la ki ka sanblé nou oswè-a, sé ki manniè kont kréyol la ké pé kontinié lè zot wè dènié jénérasion sosiété bitasion an, kivédi ta mwen an, ta Duvergé, Joby Bernabé ek Réshid, ké disparet ?

Connexion utilisateur

CAPTCHA
Cette question sert à vérifier si vous êtes un visiteur humain afin d'éviter les soumissions automatisées spam.